Pierwsze światło teleskopu SALT

Po pięciu latach od rozpoczęcia budowy (oficjalne wmurowanie kamienia węgielnego nastąpiło w sierpniu 2000) Southern African Large Telescope (Wielki Południowoafrykański Teleskop - SALT) zarejestrował tzw. "pierwsze światło". Pierwsze światło oznacza, że przyrząd uzyskał obraz o jakości określonej w specyfikacji projektowej. Teleskop został zbudowany przez konsorcjum 11 instytucji naukowych z Południowej Afryki, Niemiec, Nowej Zelandii, Polski, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Ze strony polskiej wkład finansowy w budowę teleskopu, obok Ministerstwa Nauki i Informatyzacji (MNiI) wniosły: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Mikołaja Kopernika oraz Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk. Oficjalnym koordynatorem z ramienia MNiI (ze strony polskiej) było Centrum Astronomiczne. Oprócz udziału finansowego strona polska wniosła wkład intelektualny w budowę teleskopu. Głównym specjalistą optycznym w zespole konstrukcyjnym był absolwent Wydziału Mechatroniki Politechniki Warszawskiej Arkadiusz Swat.

Polska poniosła prawie 11% (niecałe 3 mln USD) kosztów realizacji projektu, które wyniosły 28 mln dolarów (22 mln sam teleskop i 6 mln instrumenty). W zamian, polscy astronomowie będą wykorzystywać 11% czasu pracy tego urządzenia.

Ten największy na półkuli południowej, a i na świecie, teleskop został zbudowany na płaskowyżu Karoo (obszar półpustynny), 370 km na północ od Kapsztadu, na wysokości 1759 m npm. Konstrukcja teleskopu jest nowatorska. Zwierciadło jest mozaiką 91 sześciokątnych płyt szklanych z napyloną substancją w idealny sposób odbijającą docierające światło. Całkowita jego powierzchnia odpowiada monolitycznemu (jednolitemu) zwierciadłu o średnicy 10,5m. Ruchome części teleskopu ważą 82 tony, a przykrywająca go kopuła ma 30 m wysokości. Dotychczas największym teleskopem będącym w dyspozycji polskich astronomów był teleskop OGLE, o średnicy zwierciadła 1,3 m, działający w Obserwatorium Las Campanas w Chile.

Dzięki oryginalnej konstrukcji mechanicznej, przy częściowym ograniczeniu ruchów teleskopu, zredukowano koszt jego budowy o ok. 70% w stosunku do kosztów budowy tradycyjnego teleskopu o podobnych rozmiarach. W trakcie obserwacji mozaika 91 sześciokątnych płyt szklanych teleskopu pozostaje nieruchoma, a obiekt na niebie jest śledzony przez ruchomy układ optyczny, zamontowany 12m wyżej na ruchomych szynach. Wykorzystując pozorny ruch gwiazdy czy galaktyki na sferze niebieskiej (na skutek ruchu obrotowego Ziemi), dzięki ruchomym elementom optyki teleskopu, jeden obiekt może być obserwowany przez 1-2 godziny. Lokalizacja i budowa teleskopu pozwala na obserwowanie 70% powierzchni całego nieba południowego. Teleskop będzie obsługiwany przez stały zespół astronomów oraz specjalistów z innych dziedzin, mieszkających na miejscu w obserwatorium. Astronomowie drogą elektroniczną będą wysyłać listę obiektów do obserwacji i tą samą droga otrzymywać gotowe wyniki obserwacji. Ten system organizacji pracy znacznie przyspieszy i potani naszą pracę.

Doniesienie o zarejestrowaniu pierwszego światła oznacza, że prawidłowo działają dwa pierwsze instrumenty zaplanowane dla tego teleskopu: kamera monitorująca (SALTICAM) i spektrograf średniej rozdzielczości (Spektrograf im. Roberta Stobie). W budowie jest następny instrument, spektrograf dużej rozdzielczości, który zostanie zainstalowany na teleskopie do końca 2007 roku. Wielkość teleskopu i czułość instrumentów w jakie jest wyposażony jest tak duża, że przy ich pomocy można by zobaczyć świeczkę zapaloną na Księżycu.

Polscy astronomowie planują wykorzystanie SALT przede wszystkim do wyznaczania składu chemicznego i badania ewolucji bardzo odległych i słabo świecących gwiazd, galaktyk, planetoid, obiektów na peryferiach Układu Słonecznego, poszukiwania pozasłonecznych planet i innych.

Oficjalne oddanie teleskopu do użytku nastąpi w dniu 10 listopada br., a uroczystość, obok licznych ministrów i rektorów, zaszczyci swoim udziałem Prezydent Republiki Południowej Afryki Thabo Mbeki.

Wyjaśnienia

1. Rok świetlny jest to odległość jaką światło pokonuje w ciągu roku tj. 9.46 x 10¹² km.

2. Polska społeczność astronomiczna liczy około 150 czynnych zawodowo astronomów.

Dodatkowe informacje:

prof. Marek J. Sarna tel. (+48) 22 32 96 111 e-mail: sarna@camk.edu.pl

prof. Janusz Kałużny tel. (+48) 22 32 96 137 e-mail: jka@camk.edu.pl

dr Wojciech Pych tel. (+48) 22 32 96 197 e-mail: pych@camk.edu.pl

Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN
ul. Bartycka 18
00-716 Warszawa

Wszystkie zdjęcia zamieszczone poniżej można publikować bez ograniczeń.