INAUGURACJA TELESKOPU SALT

Po pięciu latach od rozpoczęcia budowy (wmurowanie kamienia węgielnego nastąpiło 1 września 2000) w dniu 11 listopada 2005 r. Southern African Large Telescope (Wielki Południowoafrykański Teleskop – SALT) został oddany do eksploatacji.

Uroczystość miała miejsce w Sutherland i zgromadziła 700 osobowe grono zaproszonych gości oraz astronomów. Otwarcia teleskopu dokonał Prezydent Republiki Południowej Afryki Thabo Mbeki oraz Minister Nauki i Techniki Mosibudi Mangena. Rzeczpospolitą Polską reprezentował Ambasador RP w RPA Romuald Szuniewicz, Prezes Polskiej Akademii Nauk prof. Andrzej B. Legocki oraz koordynator z ramienia Ministerstwa Nauki i Informatyzacji polskiego udziału w projekcie SALT prof. Marek J. Sarna. Obecni byli również astronomowie z większości znaczących polskich ośrodków uniwersyteckich.

Teleskop został zbudowany przez konsorcjum 11 instytucji naukowych z Południowej Afryki, Niemiec, Nowej Zelandii, Polski, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Ze strony polskiej wkład finansowy w budowę teleskopu, obok Ministerstwa Nauki i Informatyzacji (MNiI) wniosły: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Mikołaja Kopernika oraz Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk. Oficjalnym koordynatorem z ramienia MNiI (ze strony polskiej) jest Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika PAN.

Polska poniosła prawie 11% (niecałe 3 mln USD) kosztów realizacji projektu, które wyniosły 28 mln dolarów (22 mln teleskop i 6 mln instrumenty). W zamian, polscy astronomowie będą wykorzystywać 11% czasu pracy tego urządzenia.

Ten największy na świecie teleskop został zbudowany na płaskowyżu Karoo (obszar półpustynny), 370 km na północ od Kapsztadu, na wysokości 1759 m npm. Konstrukcja teleskopu jest nowatorska. Zwierciadło stanowi mozaika 91 sześciokątnych płyt szklanych z napyloną substancją w idealny sposób odbijającą docierające światło. Całkowita jego powierzchnia odpowiada monolitycznemu (jednolitemu) zwierciadłu o średnicy 10,5 m. Ruchome części teleskopu ważą 82 tony, a przykrywająca go kopuła ma 30 m wysokości. (Dodatkowe informacje można znaleźć w notatce o pierwszym świetle teleskopu SALT na stronie: http://salt.camk.edu.pl/firstlight)

Prawidłowo działają dwa pierwsze instrumenty zaplanowane dla tego teleskopu: kamera monitorująca (SALTICAM) i spektrograf średniej rozdzielczości (Spektrograf im. Roberta Stobie). W budowie jest następny instrument, spektrograf wysokiej rozdzielczości, który zostanie zainstalowany na teleskopie do końca 2007 roku.

Są już pierwsze naukowe rezultaty. Za pomocą kamery SALICAM przez kilka wrześniowych i październikowych nocy obserwowano zmiany jasności niezwykłego obiektu gwiazdowego. Jest to para gwiazd związanych ze sobą siłami grawitacji tworzących tzw. układ podwójny gwiazd. Układ jest tak ciasny, że mieści się wewnątrz sfery o promieniu Słońca. Składa się z białego karła i chłodnej czerwonej gwiazdy trzykrotnie mniejszej niż Słońce. Dodatkowo, biały karzeł posiada super silne pole magnetyczne (30 milionów razy silniejsze niż ziemskie). Czerwona gwiazda traci materię, która opadając na białego karła tworzy dwie gorące plamy w okolicach biegunów magnetycznych.

Obserwacje przeprowadzone za pomocą teleskopu SALT pozwolą po raz pierwszy obserwacyjnie udowodnić istnienie takich plam na powierzchni białego karła.

Polscy astronomowie planują wykorzystanie SALT przede wszystkim do wyznaczania składu chemicznego i badania ewolucji bardzo odległych i słabo—świecących gwiazd, galaktyk, planetoid, obiektów na peryferiach Układu Słonecznego, poszukiwania pozasłonecznych planet i innych.

Złożono pierwsze wnioski o przyznanie czasu obserwacyjnego na SALT. Dotyczą one obserwacji ciasnych układów gwiazd w gromadach kulistych w celu wyznaczenia odległości, małomasywnych układów rentgenowskich, w których jednym ze składników jest gwiazda neutronowa lub czarna dziura, układów gwiazd o bardzo krótkich okresach orbitalnych (poniżej 30 minut). Zaproponowano obserwowanie szybko rotujących asteriodów w najbliższym otoczeniu Ziemii, jak i bardziej odległych ciał układu słonecznego położonych za orbitą Neptuna (tzw. trans neptunowych obiektów). Planowane są obserwacje źródeł promieniowania rentgenowskiego, nowo wykrytych przez satelitę INTEGRAL (Polska od kilku lat uczestniczy w tej misji), w celu identyfikacji ich odpowiedników optycznych, jak również tzw galaktyk karłowatych znajdujących się w Lokalnej Grupie Galaktych (w jej skład wchodzi m.in. nasza Galaktyka i galaktyka w Andromedzie). Wnioski obserwacyjne zostały złożone przez astronomów z większości ośrodków astronomicznych w Polsce (m.in. z Krakowa, Poznania, Torunia, Warszawy).

Dodatkowe informacje można uzyskać w:

Centrum Astronomicznym im. M. Kopernika PAN
ul. Bartycka 18
00-716 Warszawa

od:
prof. Marka J. Sarny tel. (+48) 22 32 96 111 e-mail: sarna@camk.edu.pl